Ilang mga pananaw ukol sa
wika:
“…Maari nating hiramin sa loob ng
isang panahon ang wika ng ibang bayan, ngunit hindi tayo tunay na
makapag-aangkin ng isang wikang pambansa maliban sa pamamagitan ng
pagpapatibay, pagpapaunlad at paggamit ng isang wika na sariling atin.” (Manuel L. Quezon)
Parang hininga ang wika, sa bawat
sandali ng buhay natin ay nariyan ito.
Palatandaan ito na buhay tayo, at may kakayahang umugnay sa kapwa nating
gumagamit din nito. (Bienvenido L.
Lumbera)
Ang wika ay isang panlipunang
penomenon. Ibig sabihin, mahalaga ito
hindi lamang s indibidwal kundi lalo na sa lipunang kanyang
kinabibilangan. (Pamela C. Constantino)
Mahalagang kasangkapan ng
panlipunang kapital ang wika na ang gamit ay gawing episyente o mabisa ang mga
transaksyon sa isang ekonomiya. (Tereso
Tullao, Jr.)
Ang pag-aaral ng wikang Filipino
ay binubuo ng dalawang kakayahan:
- kakayahang makabuo ng mga pahayag o pangungusap na
may wastong kayariang pambalarila; tinatawag itong kakayahang linggwistika
o linguistic competence
- kakayahang maunawaan at magamit ang mga pangungusap
na may wastong pambalarilang kayarian sa angkop na panlipunang kapaligiran
ayon sa hinihingi ng sitwasyon; tinatawag itong kakayahang komunikatibo o communicative
competence.
Ponolohiya
- Patern o kumbinasyon ng mga tunog sa loob ng isang
wika
- Ponema – pinakamaliit ngunit pinakamakahulugang yunit
ng tunog ng isang wika.
Mga Ponemang Segmental
Ito ay
makabuluhang tunog sa Filipino na ginagamitan ng mga katumbas na titik upang mabasa
at mabigkas. Kabilang dito ang mga
ponemang katinig, patinig, diptonggo, at klaster.
Mga Ponemang
Katinig
Ang mga katinig
ng Filipino ay maiaayos ayon sa punto o paraan ng artikulasyon at kung ang mga
ito ay binibigkas nang may tinig o walang tinig.
Mga Ponemang
Patinig
Ang mga patinig
ng Filipino ay maiaayos sa tsart ayon sa kung aling bahagi ng dila ang gumagana
sa pagbigkas ng isang patinig—unahan, sentral, likod—at kung ano ang posisyon
ng nasabing bahagi sa pagbigkas—mataas, nasa gitna, o mababa.
|
Posisyon ng Bahagi ng Dila sa Pagbigkas
|
|
Bahagi ng Dila
|
|
|
Harap
|
Sentral
|
Likod
|
|
|
Mataas
Gitna
Mababa
|
i
e
|
(¶)
a
|
u
o
|
Ang /i/,
halimbawa, ay tinatawag na mataas-harap sapagkat kapag binibigkas ito, ang
harap na bahagi ng dila ang gumagana na karaniwan ay umaarko nang pataas.
May limang
pangunahing patinig ang wikang Filipino: ang /a/. /e/, /i/, /o/, at /u/. Gayon man, mapapansing isinama sa tsart ang
ponemang (¶)
(schwa) na gamitin sa Pangasinan, ilang pook sa Ilokos, Maranaw, at iba
pang lugar sa Pilipinas.
Sa maraming
katutubong wika ng Pilipinas at maging sa wikang Filipino, mga allophone,
o maaaring mapagpalit-palit, ang mga tunog ng /e/ at /i/, gayon din ang mga
tunog ng /o/ at /u/. Tulad nito:
/lala×keh/
~ /lala×kih/ ‘man’
/baba×eh/ ~
/baba×ih/
‘woman’
/miyer×koles/
~ /miyer×kules?
‘Wednesday’
Mga Diptonggo
Tumutukoy ang
diptonggo sa mga pinagsamang tunog ng isang patinig (a, e, i, o, u) at isang
malapatinig (w, y). Nasa ibaba ang tsart
ng mga diptonggo sa wikang Filipino.
|
Posisyon ng Bahagi ng Dila sa Pagbigkas
|
|
Bahagi ng Dila
|
|
|
Harap
|
Sentral
|
Likod
|
|
|
Mataas
Gitna
Mababa
|
iw, iy
ey
|
ay, aw
|
uy
oy, ow
|
Mga halimbawang
salita:
aywan baytang alay
awdisyon restawran dilaw
Mga Klaster
Ang mga klaster
o kambal-katinig sa Filipino ay dumarami dahil sa pagpasok ng ng mga salitang
Ingles sa sa wikang Filipino. Ang
klaster ay ang magkakabit na dalawang magkaibang katinig sa isang pantig.
Mga halimbawa:
blakbord brigada kard
kliyente krokis nars
komonwelt transportasyon dimpols
Mga Ponemang Suprasegmental
Tumutukoy ang
mga ponemang suprasegmental sa mga makahulugang yunit ng tunog na karaniwang di
tinutumbasan ng titik o letra sa pagsulat.
Kabilang sa mga ponemang suprasegmental ang tono (pitch), haba (length),
diin (stress), at antala (juncture).
Tono
Tinutukoy ang
tono sa paraan ng pagbigkas na maaaring malambing, pagalit, mabilis na
parang nagmamadali, mahina at iba pa.
Naiiba-iba ang tono o pagtaas at pagbaba ng tinig sa wikang Filipino
batay sa iba’t ibang layunin at damdamin ng nagsasalita. Halimbawa maiiba-iba ang intonasyon sa
sumusunod na pangungusap ayon sa inihahayag na emosyon ng nagsasalita. Basahin ang mga pangungusap batay sa
ipinahahayag na emosyon:
Ikaw nga! (nagulat)
Ikang nga! (pagalit)
Ikaw pala. (ordinaryong pagbati)
Ikaw pala. (walang interes na pagbati)
Diin
Ginagamit sa
gramatikang ito ang dalawang magkahiwalay na bar (/ /) upang maglaman ng
notasyong ponemik na sisimbolo sa paraan ng pagbigkas ng isang salita. Ginagamit din ang tuldok / . /
upang matukoy ang pantig o silabol ng isang salita na may diin
(stress). Ito ay nangangahulugan naman
ng pagpapahaba ng pantig na laging may kasamang patinig. Tulad ng sumusunod kung saan may diin at
pinahahaba ang pantig na sinusundan / . /:
/kasa.ma/*
= companion
/kasama/
= tenant
/magnana.kaw/
= thief
/magna-na.kaw/
= will steal
/magna.nakaw/
= will go on stealing
Punto
at Intonasyon
Tumutukoy ang
punto sa kakaibang pagbigkas ng isang grupo ng mga tao. Halimbawa sa rehiyong Tagalog, iba-iba ang
punto ng mga Batangenyo, Kabitenyo, taga-Quezon, Rizal, Bataan, at iba pang
nasa Katagalugan. Sa pagsasalita pa
lamang, madaling matukoy kung saan nagmula ang isang tao, lalo pa’t gumagamit
siya ng “Ala e!” kung taga-Batangas, ng “Aru!” kung taga-Queson at iba pa. Ang ilang lugar naman sa Cebu na gumagamit ng
“Agi!”
Hinto
Ito ay ang
pagtigil sa pagsasalita na maaaring panandalian (sa gitna ng pangungusap), o
pangmatagalan (sa katapusan ng pangungusap).
Sa pasulat na komunikasyon, sinisimbolo ng kuwit (,) ang
panandaliang paghinto at ng tuldok (.) ang katapusan ng
pangungusap.
Halimbawa
Juan Carlo
Jose ang pangalan niya.//
(Tinutukoy si
Juan Carlo Jose at sinasabi ang kanyang buong pangalan. Maaaring itinuturo lamang si Juan Carlo Jose,
o maaari rin namang kaharap siya ng mga nag-uusap.)
Juan/ Carlo
Jose ang pangalan niya.//
(Kinakausap si
Juan, at ipinakikilala sa kanya si Carlo Jose.)
Juan Carlo/ Jose
ang tawag sa kanya.//
(Kausap ang
isang lalake na Juan Carlo ang pangalan.
Ipinakikilala sa kanya si Jose, o kaya’y itinuturo si Jose.)
Alpabetong Filipino
Ang
alpabetong Filipino ay binubuo ng 28 letra na ganito ang ayos:
A, B, C, D, E, F, G, H, I, J, K, L,
M, N, Ň, NG, O, P, Q, R, S, T, U, V, W, X, Y, Z,
Sa 28-letrang
ito ng alpabeto, 20 letra ang nasa dating ABAKADA (A, B, K, D, E, G, H, I, L,
M, N, NG, O, P, R, S, T, U, W, Y), at 8 letra ang dagdag dito (C, F, J, Ň, Q, V, X, Z) na galing sa mga umiiral na
wika ng Pilipinas at sa iba pang wika.
Ang ngalan ng
mga letra. Ang tawag sa mga letra ng alpabetong Filipino
ay ayon sa tawag-Ingles maliban sa Ň (enye) na tawag-Kastila.
Silabikasyon
Sa kasalukuyan
ay may mga kayarian ng pantig na ambag ng mga lokal na wika at panghihiram.
Ang pagtukoy sa
pantig, gayundin sa kayarian nito, ay sa pamamagitan ng paggamit ng simbolong K
para sa katinig at P para sa patinig.
Narito ang ilang halimbawa ng mga pantig.
Kayarian Halimbawa
P u-pa
KP ma-li
PK is-da
KPK han-da
KKP pri-to
PKK eks-perto
KKPK plan-tsa
KKPKK trans-portasyon
KKPKKK shorts
Palabuuan ng Salita
- Morpolohiya – ito ay sistema ng pagsasama-sama ng mga
morpema sa pagbuo ng mga salita sa isang wika. Pag-aaral ng mga morpema ng wika.
Morpema –
pinakamaliit na yunit o bahagi ng wika na nagtataglay ng sariling
kahulugan. Ito ay maaaring isang salita
o bahagi lamang ng salita.
Mga Paraan ng Pagbuo
ng Salita
Payak ang
anyo ng salita kapag binubuo ito ng salitang-ugat lamang, tulad nito:
langit yaman sulat
ilog puti lantad/hantad
bahay diwa talino
Maylapi
ang anyo ng salita kapag binubuo ito ng salitang-ugat at panlaping maaaring
ilagay sa unahan o hulihan ng salitang-ugat.
Dahil sa panlaping nag-uuri, nagkakaroon ng iba’t ibang kahulugan ang
salita, tulad ng makikita sa loob ng parentesis:
Mga Panlaping
Ginagamit sa Pagbuo ng Pangngalan
-an
1.
lalagyan ng maraming bagay na isinasaad ng
salitang-ugat
Halimbawa: atisan, manggahan, aklatan
2.
pook na ginagampanan ng kilos na isinasaad ng
salitang-ugat
Halimbawa: saingan, katayan, laruan
3.
panahon o maramihang pagganap na isinasaad ng
salitang-ugat
Halimbawa: binyagan, anihan, taniman
4.
gantihang kilos
Halimbawa: tulakan, tulungan, kuwentuhan
5.
maramihan o sabayang kilos
Halimbawa: suguran, bilihan, sigawan
-in
1.
relasyong isinasaad ng salitang-ugat
Halimbawa: pininsan, inale, inapo
2.
nagsasaad ng karaniwang gamit o tungkulin ayon sa
salitang-ugat
Halimbawa: salain, salukin, pikutin
ka-
1.
kasama sa pangkat, katulong sa gawain
Halimbawa: kabayan, kalahi, kaklase
2.
nagsasaad ng relasyon ayon sa isinasaad ng
salitang-ugat.
Halimbawa: kalaro, kausap, kamag-anak
tag-
1.
nagsasaad ng panahon
Halimbawa: tag-init, tag-ulan, tag-araw
Mga Panlaping
Ginagamit sa Pagbuo ng Pang-uri
ma- + su : mahusay,
maganda
mapag- + su : mapagbigay,
mapagtanong
-in / -hin + su : silanganin,
kanluranin, artistahin
(nangangahulugan
ng pagtataglay ng katangiang
inihuhudyat ng salitang-ugat ang lahat ng panlaping ito)
maka-
+ su : makabayan, makabago, makamanggagawa
(mahilig,
kampi, may malasakit)
mala-
+ su : malabituin, malasanto, malatelenobela
(tila,
parang, halos)
pala-
+ su : palaluto, palabasa, palabati, palakain
su
+ -in : sakitin, bugnutin, magagalitin
(may
tendensi, ugali o pagkamahilig)
ka-
+ su : kalahi, kasukat, kakulay
(kaisa,
katulad)
su
+ -an/-han : noohan, pangahan, ilongan, matahan
(labis
ang laki, malaki sa karaniwan)
-al : emosyonal
uwal/-wal : aktuwal/aktwal
-ante : importante, bastante
Mga
panlapi para maipakita ang nasyonalidad o rehiyong pinagmulan, pati
sekswalidad:
-o/a : Amerikano/Amerikana, Australyano/a
-es/esa : Hapones/Haponesa
-ano/a : Ilokano/a,
Bikolano/a
-ense : Pangasinense
-enyo/enya : Batangenyo/a
Inuulit
ang anyo ng salita kapag inuulit ito ng parsyal o buo, tulad nito:
maganda-ganda (nangangahulugan ng moderasyon, di
labis, di kulang)
mataas-taas
malayu-layo
masamang
(+-ng) + masama : masamang-masama
(naghahayag
ng kasukdulan)
Tambalan
ang anyo ng salita kapag binubuo ito ng dalawang salitang maaaring magkaroon ng
ibang kahulugan kapag pinagsama. May
gitling (-) sa pagitan ng dalawang salitang pinagtambal subalit taglay pa rin
nito ang kani-kanilang kahulugan. Wala
nang gitling ang dalawang salitang pinagtambal kung nagkaroon na ito ng
pangatlong kahulugan.
Halimbawa:
balat + sibuyas : balat-sibuyas
(sensitibo)
ningas + kugon : ningas-kugon
(mabuti lamang sa simula)
kapit + tuko : kapit-tuko (di humihiwalay)
palabat + bunga : pabalat-bunga
(pakitang-tao)
isip + lamok : isip-lamok (kahinaan ng pag-iisip, di nag-iisip)
boses + ipis : boses-ipis (mahinang-mahina ang boses)
bahaghari
dalagambukid
Mga Panlaping
Makadiwa o Panlaping Ginagamit sa Pagbuo ng Pandiwa
1.
Pandiwang pokus sa tagaganap o aktor
Panlaping mag-,
um-, mang-, maka-, makapag
Halimbawa: magsaing, bumili, umasa, mangisda,
makapagbenta
2.
Pandiwang pokus sa layon
Panlaping i,
-an, ipa, -in
Halimbawa: igisa, balatan, ipaukit, tabasin
3.
Pandiwang pokus sa ganapan
Panlaping –an,
pag—an
Halimbawa: saingan, pagsalangan, paglutuan
4.
Pandiwang pokus sa tagatanggap
Panlaping i-,
ipang-, ipag-
Halimbawa: ibili, ipanghingi, ipagluto
5.
Pandiwang pokus sa instrumento
Panlaping
ipang-
Halimbawa: ipangsalok, ipambili, ipandilig
6.
Pandiwang pokus sa sanhi
Panlaping ika-,
ikapang-
Halimbawa: ikagulat, ikainis, ikinagaling, ikinapanghina
7.
Pandiwang pokus sa direksyunal
Panlaping –an
Halimbawa: puntahan, kuhanan, utangan
Pagbabagong Morpoponemiko
- Karamihan sa mga pagbabago sa anyo at bigkas ng mga
salita ay sanhi ng pagdaragdag ng panlapi o pagsasama ng dalawa o higit
pang morpema upang bumuo ng salita.
Ang nagaganap na pagbabago ay tinatawag na pagbabagong
morpoponemiko.
Asimilasyon pang + bansa = pambansa; mang +
daya = mandaya
pang + tukoy
= pantukoy; mang + dukot = mandukot
pang + talo
= panalo; mang + kuha = manguha
Pagpapalit ano + ano = anu-ano
Paglilipat y + in + akap = yinakap =
niyakap
lipad + in =
linipad = nilipad
yaya + in =
yinaya = niyaya
Pagbabago ng ma + dama = marami; ma + dapat =
marapat
Ponema tamad + in = tamarin;
lipad + in = liparin
Pagkakaltas bili + han = bilihan = bilhan;
dakip + in = dakipin = dakpin
tirah + an =
tirahan = tirhan; sarah + an = sarahan = sarhan
Pagdaragdag paalala + han = paalalahan;
paalalahan + an = paalalahanan
Pag-aangkop hintay + ka = teka
Kaantasan ng Katangiang
Ipinahahayag ng Pang-uri
1.
Lantay – karaniwang anyo ng pang-uring ginagamit sa
paglalarawan
Halimbawa: mataba, palabiro, sutil
2.
Katamtaman – nagpapahayag ng katamtamang antas ng
paglalarawan. Gumamit ng mga salitang
medyo, nang kaunti o nang bahagya.
Halimbawa: Medyo maitim siya ngayon.
Payat siya nang bahagya ngayon.
Maaari rin ang
katamtamang antas sa pamamagitan ng pag-uulit ng salitang-ugat o dalawang unang
pantig nito.
Halimbawa: Malayu-layo rin ang kanilang bagong
bahay.
3.
Masidhi – nagagawa ang pag papasidhi ng pang-uri sa
pamamagitan ng pag-uulit ng salita at paggamit ng pang-angkop na na o –ng.
Halimbawa: Masayang-masaya siya ngayon.
Sa pamamagitan
ng paggamit ng mga panlaping napaka-, pagka at kay.
Halimbawa: Pagkalapi-lapit lang ng kanilang tirahan.
Kay init-init ng panahon ngayon.
Napakasungit ng kaibigan mo.
Sa pamamagitan
ng paggamit ng mga salitang lubha, masyado, totoo, talaga, tunay, ubod ng, hari
at iba pa.
Halimbawa:
Talagang maaasahan ang kaibigan kong iyon.
Tunay na mahal ang mga bilihin ngayon.
Antas ng Hambingan
1.
Pahambing – tawag sa mga pang-uring ginagamit sa
paghahambing ng
dalawang tao, bagay, o pook.
Halimbawa: Kasinlaki mo si Kuya.
Kapwa matalino ang magkapatid.
Di kasinhusay ni Paul si Christian.
Di hamak na mainam
tumira sa probinsya kaysa Manila.
2.
Pasukdol – panlaping ginagamit sa pagbuo ng pasukdol na
anyo ng pang-uri ay ang pinaka- at ka- -an.
Halimbawa: Pinakamabili ang tinda nilang paputok.
Kasuluk-sulukan ang kanilang pinuntahang
bahay.
Pokus ng Pandiwa
- Ito ay tumutukoy sa makahulugang ugnayan ng pandiwa
at ng paksa ng pangungusap. May
pitong (7) uri ng pokus ang pandiwa.
1.
Pokus sa Tagaganap/Aktor – ang paksa ay ang tagaganap
ng kilos na ipinahihiwatig ng pandiwa.
Mga panlaping ginagamit: mag-,
um-/um, mang-, maka-, at makapag-
Halimbawa: Sumalok ng tubig ang bata.
2.
Pokus sa Layon – binibigyang-diin sa pangungusap ay ang
layon. Mga panlaping ginagamit: i-, -an, ma, ipa, at –in.
Halimbawa: Isinalok ng bata ang timba.
3.
Pokus sa Ganapan – binibigyang-diin ng paksa ay ang
lugar o ang ganapan ng kilos. Mga
panlaping ginagamit: pag-…-an/-han,
mapag-…-an/-han, at pang-..-an/-han
Halimbawa: Pinagsalukan ng bata ng tubig ang balon.
4.
Pokus sa Tagatanggap – ang paksa ay ang tagatanggap o
ang pinaglalaanan ng kilos na ipinahahayag ng pandiwa. Mga ginagamit na panlapi: i-, ipang-, at ipag-.
Halimbawa: Ipinangsalok niya ng tubig ang ama.
5.
Pokus sa Intrumento o Gamit – ang paksa ng pangungusap
ay ang instrumento o gamit sa pagsasagawa ng kilos na isinasaad ng
pandiwa. Panlaping ginagamit: ipang-
Halimbawa: Ipinangsalok niya ng tubig ang timba.
6.
Pokus sa Direksyon – ang paksa ng pangungusap ay ang
direksyon o tinutungo ng kilos na isinasaad ng kilos. Mga panlaping ginagamit: -an/-han.
Halimbawa: Pinagsalukan ng bata ng tubig ang balon.
7.
Pokus sa Sanhi – ang paksa ng pangungusap ay ang
dahilan o sanhi ng kilos. Mga panlaping
ginagamit: i-, ika- at ikapang-.
Halimbawa: Ikinatakot ng bata ang pagkaubos ng
tubig.
Aspekto ng Pandiwa
- Ang aspekto ay ang katangian ng pandiwa na nagsasaad
kung nasimulan na o hindi pa ang kilos.
Ang mga pandiwa sa Filipino ay nababanghay sa tatlong aspekto.
- Perpektibo/Pangnagdaan – ang kilos ay nasimulan na o
natapos na. Maaari rin itong
magsaad ng kilos na katatapos lamang. Nabubuo ito sa pamamagitan ng paggamit
ng unlaping ka- at pag-uulit ng unang katinig at unang patinig o unang
patiniog lamang ng salitang-ugat.
Halimbawa: Nagtinda siya ng isda sa palengke.
Katitinda lang
niya ng isda sa palengke.
- Imperpektibo/Pangkasalukuyan – ang kilos ay nasimulan
na at ipinagpapatuloy pa.
Halimbawa: Nagtitinda siya ng isda sa palengke.
- Kontemplatibo/Panghinaharap – ang kilos ay di pa
nasisimulan.
Halimbawa: Magtitinda siya ng isda sa palengke.
Ang Paningit o Ingklitik
- Ang paningit o ingklitik ay katagang isinisingit sa
pangungusap upang higit na maging malinaw ang kahulugan nito.
Halimbawa: ba, kasi, kaya, daw/raw, din/rin, ho,
lamang/lang, man, muna, na, naman, nga, pa, pala, sana, tuloy, at yata.
Ayos ng Pangungusap sa
Filipino
- Ang batayang pangungusap sa Filipino ay binubuo ng
dalawang panlahat ng bahagi—ang panaguri at ang paksa.
- Paksa – pinag-uusapan o pinagtutuunan ng pansin sa
pangungusap.
- Panaguri – nagbibigay ng kaalaman o impormasyon
tungkol sa paksa.
Iba’t Ibang Uri
ng Panaguri sa Filipino:
- Panaguring Pangngalan
Halimbawa: Kompyuter ang gustong regalo ng bata.
Aklat-pambata ang dala ko.
- Panaguring Panghalip
Halimbawa: Sila ang kamag-anak ko.
Tayo ang maghahatid ng sulat.
- Panaguring Pang-uri
Halimbawa: Malungkot ang buhay sa Dubai.
Mahal ang nabili kong
damit.
- Panaguring Pandiwa
Halimbawa: Tumalon ang bata.
Pumitas ng talbos si
Joan.
- Panaguring Pang-abay
Halimbawa: Ngayon ang alis namin.
Ganito ang paluluto ng yema.
Karaniwang-Ayos ng Pangungusap –
likas ng kayarian ng pangungusap sa Filipino na mauna ang panaguri sa
paksa. Ginagamit ito sa pang-araw-araw
na usapan.
Halimbawa: Nakabili ng dyip ang Tatay.
Naglaba kami ng mga damit sa sapa.
Di Karaniwang-Ayos ng Pangungusap
– higit na gamitin sa mga pormal na sitwasyong komunikatibo, tulad ng pulong,
sa hukuman, o pakikipag-usap sa mga pinuno.
Halimbawa: Ako ay naatasang mamuno ngayon.
Sila ay maghahain ng
reklamo laban sa Kapitan ng barangay.
Ang Wastong Gamit ng Salita
Ng at Nang
Gamit ng NG
- ginagamit bilang pantukoy
Halimbawa: Nag-aaral ng Ilokano si Sonia.
- ginagamit bilang pang-ukol na ang katumbas sa ingles
ay with
Halimbawa: Hinampas niya ng payong ang aso.
- ginagamit bilang pang-ukol na ang katumbas ay sa
Halimbawa:
Magsisiuwi ng Pilipinas ang magagaling na doktor.
Gamit ng NANG
- ginagamit na pangatnig sa hugnayang pangungusap
bilang panimula ng katulong na sugnay o sugnay na di makapag-iisa
Halimbawa: Nang siya ay dumating, dumagsa ang
tao.
- ginagamit bilang pang-abay na nanggaling sa “na” na
inangkupan ng “ng” kayat nagiging “nang”
Halimbawa: Nagbalita nang malakas ang aking
kaibigan sa opisina.
May at
Mayroon
Gamit ng May
- ginagamit ang may kung ang sumusunod na salita ay:
Pangngalan
Halimbawa: May batang nahulog.
Pandiwa
Halimbawa: May sasayaw na babae mamayang gabi.
Pang-uri
Halimbawa: May bagong bahay na nasunog.
Panghalip na
paari
Halimbawa: May kanya-kanya tayong alam.
Pantukoy na mga
Halimbaa: May mga batang pupunta dito mamaya.
Pang-ukol na sa
Halimbawa: May sa-kalabaw ang boses ng taong
iyan.
Gamit ng
Mayroon
- sinusundan ng panghalip na palagyo
Halimbawa: Mayroon kaming dadaluhang pulong
bukas.
- sinusundan ng isang kataga
Halimbawa: Mayroon ding pulong ang kababaihan.
- ginagamit sa patalinghagang kahulugan
Halimbawa: Si Mayor Favila ang mayroon sa lahat.
Subukin at
Subukan
subukin – “pagsusuri
o pagsisiyasat sa uri, lakas o kakayahan ng isang bagay o tao.”
subukan –
“tingnan kung ano ang ginagawa ng isang tao o ng mga tao.”
Halimbawa: Subukin mong gamitin ang sabon na ito.
Sunubukan nila ang
disiplina ng mga mag-aaral.
Pahirin at
Pahiran
pahirin –
pag-aalis o pagpawi
pahiran –
paglalagay ng bagay
Halimbawa: Pahirin mo ang dumi sa iyong mukha.
Pahiran mo ng pulang pintura ang
gate.
Walisin at
Walisan
walisin –
pandiwang pokus sa layon.
walisan –
pandiwang pokus sa ganapan.
Halimbawa: Walisin mo ang mga tuyong dahon sa bakuran.
Walisan mo ang bakuran.
Maliban at
Bukod
maliban –
(except o aside) may kahulugang matangi sa bagay na binanggit ay wala nang iba.
bukod – (in
addition to o besides) karagdagang sa mga bagay na binanggit.
Halimbawa: Maliban sa lupa, wala na siyang maiiwan sa
nag-iisang anak.
Bukod sa lupa, may bahay
pa siyang maiiwan sa nag-iisang anak.
Kung at Kong
Gamit ng Kung
- ginagamit na pangatnig sa mga sugnay na di makapag-iisa
sa mga pangungusap na hugnayan
Halimbawa: Kung siya’y narito, tayo’y magiging magulo.
Gamit ng Kong
- buhat sa panghalip na ko ang kong at nilalagyan
lamang ng pang-angkop na ng sa pakikiugnay sa salitang sumusunod:
Halimbawa: Ipinagtapat kong nangyari.
Din at Rin;
Daw at Raw; Doon at Roon
Gamit ng din,
daw, doon
- ginagamit kapag ang nauunang salita ay nagtatapos sa
katinig maliban sa w at y
Halimbawa: Napanood din nila ang pelikula.
Napanood daw nila ang pelikula.
Napanood doon nila ang pelikula.
Gamit ng rin,
raw, roon
- ginagamit kapag ang nauunang salita ay nagtatapos sa
patinig. Ang w at y ay itinutuing
na malapatinig. Samakatuwid, ang
rin, raw, roon ay ginagamit kapag ang sinusundang salita ay nagtatapos sa
mga titik na ito.
Halimbawa: Himala rin ang kailangan niya.
Kaliwete raw ang dalaga.
Umuwi roon ang kanyang
asawa.
Ika at Ika-
Gamit ng ika
- ginagamit bilang panlapi sa bilang na isinusulat
bilang salita
Halimbawa: ikatlong taon
Ikalimang araw
Gamit ng ika-
- ginagamit ang ginitlingan na “ika” bilang panlapi
kung mismong bilang ang isusulat.
Halimbawa: ika-25 ng Enero
Ika-5 taon
Maka at
Maka-
Gamit ng maka
- ginagamit ang “maka” na walang gitling kung
pangngalang pambalana ang kasunod na salita
Halimbawa: Naglunsad ng poetry reading ang mga makabayan.
Gamit ng maka-
- ginagamit ang may gitling na “maka-“ kapag sinusundan
ng pangngalang pantangi
Halimbawa: Maka-Nora ang mga nanonood ng kanyang
mga pelikula.
Gawin at
Gawan
- ginagamit ang mga panlapi -in/-hin sa mga pandiwang
pokus sa layon
Halimbawa: Gawin mo ang sa tingin mo ay tama.
- ginagamit ang panlaping -an/-han sa mga pandiwang
pokus sa direksyon
Halimbawa: Subukan mong gawan siya ng mabuti.
Ang Wikang Filipino sa 1987
Konstitusyon ng Republika ng Pilipinas
Artikulo XIV – Edukasyon, Syensya
at Teknolohiya, Mga Sining, Kultura, at
Isports
Wika
Seksyon 6. Ang wikang pambansa ng Pilipinas ay Filipino. Samantalang nalilinang ito, ito ay dapat na
payabungin at pagyamanin pa salig sa umiiral na wika sa Pilipinas at sa iba
pang mga wika.
Alinsunod sa mga tadhana ng batas at
sang-ayon sa nararapat na maaaring ipasya ng Kongreso, dapat magsagawa ng mga
hakbangin ang Pamahalaan upang ibunsod at puspusang itaguyod ang paggami ng
Filipino bilang midyum ng opisyal na komunikasyon at bilang wika ng pagtuturo
sa sistemang pang-edukasyon.
Seksyon 7. Ukol sa mga layunin ng komunikayon at
pagtuturo, ang mga wikang opisyal ng Pilipinas ay Filipino at, hangga’t walang
ibang itinatadhana ang batas, Ingles.
Ang mga wikang panrehiyon
ay pantulong na mga wikang opisyal sa mga rehiyon at magsisilbi na pantulong na
mga wikang panturo roon.
Dapat itaguyod nang kusa at
opsyonal ang Kastila at Arabic.
Seksyon 8. Ang Konstitusyong ito ay dapat ipahayag sa
Filipino at Ingles at dapat isalin samga pangunahing wikang panrehiyon, Arabic
at Kastila.
Seksyon 9. Dapat magtatag ang Kongreso ng isang komisyon
ng wikang pambansa na binubuo ng mga kinatawan ng iba’t ibang mga rehiyon at
mga disiplina na magsasagawa, mag-uugnay at magtataguyod ng mga pananaliksik sa
Filipino at iba pang mga wika para sa kanilang pagpapaunlad, pagpapalaganap at
pagpapanatili.
Pagbasa
Mga papanaw ukol sa pagbasa:
- Ang pagbasa ay isang masalimuot na prosesong
pangkaisipan kung saan ang mambabasa’y aktibong nagpaplano, nagdedesisyon
at nag-uugnay ng mga kasanayan at istratehiyang nakatutulong sa pag-unawa.
- Ang pagbasa ay isang kompleks na gawaing
kinapapaloooban ng may kamalayan at walang kamalayang paggamit ng iba’t
ibang estratehiya, kasama na ang mga estratehiya sa paglutas ng suliranin
upang makabuo ng modelo ng kahulugang ninanais ipahatid ng awtor
(Jonhston, 1983).
- Ang pagbasa’y proseso ng pamimili ng mga pahiwatig
pangwika batay sa ekspektasyon ng bumabasa. Habang ang bahagi ng impormasyon ay
nakikilala, nakagagawa ang mambabasa ng pansamantalang desisyon o hinuha
na patutunayan niya, iwawaksi o pagtitibayin habang bumabasa (Kenneth Goodman, 1976).
- Dahil magkaugnay ang pagbasa at pag-iisip, binanggit
ni Mikuleckey (1990) ang ginawang pagtutulad nina Kintsch at Van Dijk
(1978), Rumelhart at Ortony (1977) at Winograd (1977), sa pagbasa sa
pagpoproseso ng impormasyon upang maunawaan kung paano nag-iisip at
umuunawa ang isang tao. Ayon sa
kanila, dalawang aspekto ng “human information processing system” ang
nagkakatulungan kapag nagbabasa ang isang tao:
- Concept Driven o Itaas-Pababa – kapag ang
bumabasa ay higit na nakatuon sa kug ano ang alam niya upang maintindihan
ang binabasa.
- Data Driven o Ibaba-Pataas – kapag higit na
umaasa ang bumabasa sa mga impormasyong tekstwal.
Ang Mapanuring Pagbasa
- Ang mapanuring pagbasa ay isang halimbawa ng marahan
at maingat na pagbasa na nangangailangan ng masusing prosesong
pangkognitibo. Pangunahing layunin
nito ay malayang pag-iisip at kasanayan sa pagsusuri a pagtataya.
Mga Kasanayan sa Mapanuring
Pagbasa
- Paghinuha sa maaaring mangyari
- Pagpapangkat ng mga ideya
- Paghahambing at pagtutulad
- Pagtatangi ng katotohanan sa palagay/opinyon
- Pagbuo ng konklusyon
- Pagbibigay ng sanhi at bunga
- Pagkakasunud-sunod ng mga ideya
- Paglalagom
- Pagtukoy at pagpapahalaga sa katangian ng tauhan
- Pagsusuri ng mga impormasyon
- Pagpapakahulugan sa matatalinghagang pahayag
- Pagpapakahulugan sa mga pahiwatig ng pahayag
- Pagtukoy sa magkakaugnay na ideya/konsepto
- Pagtukoy sa suliraning tinutukoy sa binasa
- Pagbibigay reaksyon sa himig at tono ng
seleksyon
Proseso ng Pagbasa
- Ang pagkuha ng impormasyon ay di lamang nakakamit sa
pagbasa ng mga nakalimbag na sagisag.
Mayroon ding mga impormasyong ginagamit ang bumabasa na nasa
kanyang isipan na kanyang binabalikan kung kailangan niya sa pagbasa ng
teksto. Ito ay ang mga di biswal na
impormasyon ng binubuo ng datihang kaalaman (prior knowlegde).
Teoryang Iskema sa Pagbasa
- Ginagalugad ng mambabasa ang mga nakaimbak o
nakalagay niyang network ng mga abstraktong ideya sa kanyang isipan upang
humanap ng iskema na tumutugma sa mga elemento o impormasyong taglay ng
teksto (Anderson, 1985).
- Habang bumabasa, patuloy na naaapektuhan ng
makabuluhang iskemang nagising ang pagpoproseso ng impormasyon. Sa pamamagitan ng nagising na iskema,
naghihinuha ang mambabasa ng mga impormasyong semantika, sintaktika at
leksikal upang makabuo ng kahulugan.
Metakognisyon sa Pagbasa
- Pagkakaroon ng kamalayan, kaalaman at kasanayan sa
pagkontrol sa sariling proseso ng pag-iisip o pag-unawa.
- Ang metakognisyon ay ang mataas na kasanayang
pampag-iisip na kinapapalooban ng aktibong pagkontrol sa mga prosesong
kognitiv na napapaloob sa pagkatuto (Livingston, 1996).
- Sa pamamagitan ng metakognisyon, nalalampasan ang
kognisyon dahil nagagawa nitong malinan sa mambabasa ang may kamalayang
paggamit ng mga estratehiyang kognitibo at pahalagahan sa halip na
simpleng gamitin lamang ang mga ito.
Binibigyang-diin ng metakognisyon ang malawakang kontrol sa mga
proseso sa halip na sa mga tiyak na estratehiya o gawain (McNeil,
1987).
- Tatlong Uri ng Prosesong Metakognitiv Ayon kay
McNeil:
- Kaalaman ng mambabasa sa kanyang sariling kahinaan
at kalakasan sa pagbasa;
- Kaaalam kung alin estratehiya ang angkop na
gamitin ayon sa sitwasyon; at
- Kalaaman ng mambabasa sa pagsubaybay sa kanyang
pag-unawa o pagkaalam kung kailan siya di na nakauunawa.
-
Komunikasyon
- Aktibong proseso ng paghahatid at pagkuha ng mensahe
at tugon (feedback) sa pamamagitan ng interaksyon ng tagahatid at
tagatanggap.
- Ang komunikasyon ay ang pagpapahayag, pagpapahatid o
pagbibigay ng impormasyon sa mabisang paraan. Ito ay isang paraan ng pakikiugnayan,
pakikipagpalagayan, o pakikipag-unawaan.
- Ang komunikasyon ay proseso ng pagbibigay (giving) at
pagtanggap (receiving).
- Kung kahulugang komunikatibo ang susuriin sa isang
pahayag, tiyak na iuugnay ito sa tungkulin ng komunikasyon at ang kaugnay
na gawi ng pagsasalita tulad ng ipinakikita ng sumusunod na tsart ni
Gordon Wells.
|
Tungkulin ng
Komunikasyon
(Functions of
Communication)
|
Gawi ng Pagsasalita
(Speech or
Commmucation Arts)
|
|
A. Pagkontrol sa kilos o gawi ng iba
(Controlling Function
|
Pakikiusap, pag-uutos,
pagmumungkahi, pagpupunyagi, pagtanggi, pagbibigay babala
|
|
B. Pagbabahagi ng damdamin
(Sharing feelings)
|
Pakikiramay, pagpuri,
pangsang-ayon, pahayag, paglibak, paninisi, pagsalungat
|
|
C. Pagbibigay o pagkuha ng impormasyon
(Getting factual information)
|
Pag-uulat, pagpapaliwanag,
pagtukoy, pagtatanong, pagsagot
|
|
D. Pagpapanatili sa
pakikipag-kapuwa at pgkakaroon ng interaksyon sa kapuwa
(Ritualizing Function)
|
Pagbati, pagpapakilala,
pagbibiro, pagpapasalamat, paghingi ng paumanhin
|
|
E. Pangangarap at paglikha
(Imagining/Creating Function)
|
Pagkukuwento, pagsasadula,
pagsasatao, paghula
|
Panitikan
- Ang salitang Tagalog na “panitikan” ay galing sa
unlaping PANG- (na nagiging PAN- kapag ang kasunod na ugat ay nagsisismula
sa d, l, r, s, t); sa ugat ng TITIK (letra) na nawawalan ng simulang T sa
pagkakasunod sa PAN-; at sa hulaping –AN, samakatwid: pang * titik * an.
- Ang salitang ito ang panumbas ng Tagalog sa
“literatura” o “literature” na parehong batay sa ugat na Lating “litera”
na ang kahuluga’y “letra” o titik.
- Ayon kay Hno. Azarias, sa kanyang aklat na “Pilosopia
ng Literature”, ang Panitikan ay pagpapahayag ng mga damdamin ng tao
hinggil sa mga bagay-bagay sa daigdig, sa pamumuhay, sa lipunan at
pamahalaan, at sa kaugnayan ng kaluluwa sa Bathalang lumikha.
- “Nasusulat na tala ng pinakamabuting kaisipan at
damdamin ng tao.” (W.J. Jong)
Anyo ng Panitikan
- Tuluyan (prosa) – maluwag na pagsasama-sama ng mga
salita sa katutubong takbo ng pangungusap.
Halimbawa, anekdota, alamat, maikling katha, kathambuhay, sanaysay,
talambuhay, dula, at iba pa.
- Patula – pagbubuo ng pahayag sa pamamagitan ng
salitang binilang sa pantig (6, 8, 12, 16, o 18 sa taludtod) at pinapagtugma-tugma
sa mga dulo ng mga taludtod sa loob ng isang estropa (stanza). Halimbawa, liriko, oda, pastoral,
kurido, tulang pasalaysay, tulang padula, soneto, at iba pa.
Matandang Panitikan
Ang matandang panitikan ay inuuri
sa dalawa:
- Pasalita – kabilang sa panitikang hindi nakasulat ang
mga pahayag na binubuo ng maiikling taludturan tulad ng salawikain,
kasabihan, bugtong, mga talinghaga at mga awiting-bayan.
- Pasulat – sa paglipas ng panahon, ang panitikang
ito’y nagpasalin-salin sa bibig ng mga mamamayan; ito ay napagyaman,
hanggang sa naging maunlad ang panulatan at palimbagan at napatala na sa
mga aklat – mga akdang kababakasan ng nakalipas na panahon..
Salawikain o Sawikain at Kasabihan
– karamihan sa mga ito ay may impluwensya ng Arabe, Malay at ng Indo-Tsina.
Salawikain o Sawikain –
nagtataglay ng talinghaga. Nagsisilbing
mga panuntunan sa buhay – mga bata ng kaugalian at patnubay ng
kagandahang-asal. Binubuo ito ng mga
taludtod na karaniwa ay dadalawa, may sukat at tugma at nagbibigay-aral.
Halimbawa:
Ang bato sakdal man ng tigas
Tubig na malambot ang nakaaagnas.
Di man makita ang apoy
Sa aso matutunton.
Ang inahing mapagkupkop
Di man anak isusukob.
Sabi o Kasabihan – hango
sa karunungan ng matatandang may mga karanasan sa buhay. May himig paalaala, kung minsa’y parang
nanunudyo, ang mga ito’y hindi gumagamit ng malalalim na mga talinghaga. Payak lamang ang kahulugan ng mga ito na
kasasalaminan din ng gawi at ugali ng tao.
Halimbawa:
Anak na di paluhain Walang
sumisira sa bakal
Ina ang patatangisin. Kundi
kanya ring kalawang.
Nasa banig Ang maniwala sa
sabi
Lumipat sa sahig. Walang
bait na sarili.
Kuwalta na
Naging bato pa.
Bugtong, Talinghala, Tanaga
– sa aklat na Vocabulario de la Lengua Tagala (1754) nina Padre Juan de
Noceda at Pedro de San Lucar, maraming maiikling matulaing pagpapahayag na
kinabibilangan ng bugtong, talinghaga, at tanaga.
Bugtong – tugmang
naghahamon sa tao na mag-isip nang madalian nang walang pagbabatayan kundi ang
inilalarawan ng mga salita. May layunin
itong mapasigla ang guniguni at mapatalas ang isip.
Halimbawa:
Di matingalang bundok Kinalag ang
balangkas
Darak ang nakakamot. Sumayaw nang
ilagpak.
(BALAKUBAK) (TRUMPO)
Kakabiyak na niyog Isang
balong malalim,
Magdamag inilibot. Punung-puno
ng patalim.
(BUWAN) (BIBIG)
Talinghaga – isang payak
na metaporang may walong pantig sa bawat taludtod. Ito ay may sukat at tugma.
Halimbawa:
Labong ng kawayang bagong
tumutubo
Langit na mataas ang itinuturo;
Kapag tumanda na at saka lumago,
Lupang pinagmulan, doon din ang
yuko.
Tanaga – ayon kina Noceda
at Sanlukar, isang tulang may apat na taludtod na pipituhing-pantig at
naghahamon din sa isip.
Halimbawa:
Ang tubig ma’y malalim Baging akong
kalatkat
Malilirip kung lipdin Kaya ako
nataas
Itong budhing magaling Sa balite
kumalat
Maliwag paghanapin. Nakinabang
ng taas.
Bulong – tulang ginagamit
sa panggagamot o pang-iingkanto.
Halimbawa:
Huwag magagalit, kaibigan, Tabi po, tabi po
Aming pinuputol lamang Huwag pong
manununo.
Ang sa ami’y napag-utusan.
Awiting-bayan – tulad ng
alinmang tula, ang mga ito ay may sukat at tugma. Di nakilala ang mga kumatha ng maraming
awiting bayan.
Itinala ni Epifanio de los Santos
Cristobal ang sumusunod na awiting-bayan:
- suliranin (awit sa paggaod)
- talindaw (awit sa pamamangka)
- diona (awit sa panliligaw at pagkakasal)
- oyayi o ayayi (awit sa paghehele)
- kumintang (awit sa pakikidigma; nang lumao’y naging
awit sa pag-ibig)
- sambotani (awit sa pagtatagumpay)
- kundiman (awit ng pag-ibig)
- dalit (himno)
Epiko – mga
tulang-salaysay tungkol sa mga bayani at sa kanilang kabayanihan. Ang mga bayaning ito ay tila mga bathala sa
pagtataglay ng kapangyarihan. Ang mga
epiko ay paawit kung isalaysay.
Sinasabing ang mga epiko ng mga Bisaya, Tagalog, Iluko, Ifugao, at Bikol
ay napasulat sa Alibata, samantala ang epiko ng Mindanao ay nakasulat sa
Sanskrito.
Halimbawa:
- Hudhud (Ifugao)
- Ibalon (Bikol)
- Biag ni Lam-ang (Ilokano)
- Maragtas (Hiligaynon-Iraya)
Akdang Panrelihiyon
- Doctrina Cristiana – Ito ang kauna-unahang
aklat na nilimbag sa Pilipinas.
Nilimbag ito sa pamamagitan ng silograpiya noong 1593.
- Nuestra Señora del Rosario – sinulat ito at
inilimbag ni Pari Blancas de San Jose, O.P., noong 1602 sa Imprenta ng
Santo Tomas.
- Barlaan at Josaphat – sinulat ito ni Pari
Antonio de Borja, S.J., at inilathala noong 1708 at muli noong 1712. Ito ay batay sa sa mga salaysay mula sa
Bibliya. Ipinalalagay na ito ang
kauna-unahang nobelang Tagalog kahit salin lamang.
- Pasyon – sa panahon ng kuwaresma, ang buhay at
pagpapakasakit ng Panginoong Hesukristo ay inaawit.
- Mga Dalit kay Maria – sabayang inaawit bilang
handog kung buwan ng Mayo sa pag-aalay ng bulaklak sa Mahal na
Birhen.
Pari Modesto de Castro – dahil
sa kanyang Urbana at Feliza, tinagurian siyang “Ama ng Tuluyang Klasika
sa Tagalog.”
Ang Dula
Panunuluyan – isang uri ng
dulang pangrelihiyon na namalasak noong panahon ng Kastila. Ang pinakadiwa nito ay ang paghahanap ng
bahay na matutuluyan ng mag-asawang San Jose at Birheng Maria noong bisperas ng
Pasko.
Senakulo – isang uri ng
dulang makarelihiyon na ang pinakamanuskrito ay ang pasyon. Itinatanghal ito kung Mahal na Araw,
kadalasa’y nagsisimula sa Lunes Santo at nagtatapos ng Biyernes Santo, kung
minsan pa’y umaabot ng Linggo ng Pagkabuhay.
Ito ay itinatanghal sa entablado. Tinatawag din itong “pasyon sa
tanghalan”.
Moro-Moro – itinatanghal
sa entablado. Dalawang pangkat ang
naghaharap dito: ang mga Kristiyano at
ang mga moro. Tinawag itong comedia de capa y espada na sa kalauna’y
naging kilala sa palasak na tawag na “moro-moro”. Nasusulat sa anyong tula, pumapaksa sa
paglalaban ng mga Kristiyano at mga di-Kristiyanong tinawag ng mga Kastilang
“moro”. Laging magtatagumpay ang mga Kristiyano sa mga paglalaban.
Tibag – ito ay may
kaugnayan sa senakulo sapagkat ito ay nauukol sa paghanap sa krus na
kinamatayan ni Kristo sa bundok ng Kalbaryo.
Ang mga tauhan dito ay sina Emperatris Elena at ang kanyang anak na si
Emperador Constantino. Tinawag na tibag
sapagkat ito ay nauukol sa pagtibag ng bundok ng Kalbaryo sa paghanap ng
krus.
Mga Unang Tula
Ang unang tula sa Tagalog ay
sinulat ni Tomas Pinpin at kasamang inilimbag sa kanyang aklat na Librong
Pag-aaralan nang manga Tagalog sa Uicang Castila. Ang tula ay binubuo ng magkasalit na taludtod
sa Tagalog at Kastila sa layuning matutuhan ang Kastila.
Felipe de Jesus –
ipinalalagay ng mga mananaliksik na ang kritikong si Felipe de Jesus ng San
Miguel, Bulakan, ang unang tunay na makatang Tagalog.
Mga Tulang Romansa
Kurido - tulang pasalaysay
na may sukat na walong pantig sa taludtod at may mga paksang kababalaghan at
maalamat (karamiha’y halaw at hiram sa paksang galing sa Europa) na dala rito
ng mga Kastila. Inaawit ito nang mabilis
o “allegro”. May walong pantig ang
taludturan. (Halimbawa: Ibong Adarna).
Awit – isang uri ng tulang
binubuo ng labindalawang pantig bawat taludtod ng isang saknong at kung inaawit
ay marahan o “andante”. (Halimbawa:
Florante at Laura)
Mga Manunulat ng Kurido at
Awit
Ananias Zorilla – may akda
ng awit na Dama Ines at Prinsipe Florinio.
Jose de la Cruz (1740 –
1829) – kilala sa sagisag na Huseng Sisiw.
Siya ang kauna-unahang mag-aayos ng tula. Tinawag siyang Huseng Sisisw sapagkat sisiw
ang karaniwang pabuya na ibinibigay ng nagpapagawa sa kanya ng mga tula ng
pag-ibig at ng mga nagpapaayos sa kanya ng tula. Kumatha ng Historia Famosa ni Bernardo
Carpio, Doce Pares de Francia, Rodrigo de Villas, Adela
at Florante at Flora at Clavela.
Francisco Baltazar (Balagtas)
1788 -1862 – Isinilang sa Panginay. Bigaa, Bulacan noong ika-2 ng Abril,
1788. Sumulat ng Florante at Laura na
inialay niya sa kanyang iniibig na si Maria Asuncion Rivera (M.A.R.) na tinawag
niyang si “Celia” sa akda.
Karagatan – isang
paligsahan sa tula na nilalaro bilang parangal sa isang namatay. Ang mga kasali rito ay umuupo nang pabilog at
nasa gitna ang hari.
Duplo – isa pang
paligsahan sa pagtula na karaniwang ginaganap sa bakuran ng namatayan, sa
ikasiyam na gabi matapos mailibing ang namatay, bilang panlibang sa mga
naulila.
Ensilada – isa pang
paligsahan sa pagtulana ginagawa bilang pang-aliw sa namatayan. Ito ay ginagawa gabi-gabi habang nagsisiyam
ang namatay.
Panahon ng Pagbabago at
Paghihimagsik
Herminigildo Flores – isang
manunulat sa panhon ng himagsikan. Sa
kanyang mga sinulat ay lalong bantog ang mahabang tulang may pamagat na, “Hibik
ng Pilipinas sa Inang Espanya”.
Mga Pangunahing
Manunulat-Propagandista
Jose P. Rizal (1861 –
1896) – Naipalimbag niya sa Berlin ang nobelang Noli Me Tangere
(1887). Noong 1890, tinapos niya ang
ikalawang nobela, ang El Filibusterismo sa Ghent, Belgium. Gumamit si Rizal ng mga sagisag na
“Dimas-Alang” at “Laong-Laan”. Si Rizal ay nakapagsasalita ng dalawampu’t
dalawang wika.
Marcelo H. del Pilar –
bilang pangunahing pinuno ng Kilusang Propaganda, ipinakita niya kaagad ang
pagtutol sa mga pamamalakad ng mga Kastila.
Lantad ang gayon niyang damdamin sa pahayagang Diariong Tagalog,
na itinatag at pinamatnugutan niya noong 1882.
Noong Nobyembre 15, 1889, napasalin sa kanya ang pagiging patnugot ng La
Solidaridad. Gumamit siya ng mga
sagisag tulad ng “Dolores Manapat”, “Piping Dilat”, “Maitalaga”, “Kupang”,
“Carmelo”, “L.O. Crame” at “Pupdoh”.
Mga Akda ni del Pilar:
- “Pag-ibig sa Tinubuang Lupa” – salin ng tulang “Amor
Patrio” ni Rizal.
- Caiigat Cayo (1888)
- Dasalan at Tocsohan (1888)
- Ang Kadakilaan ng Dios
- Sagot ng Espanya sa Hibik ng Pilipinas (1889)
- Dupluhan…Dalit…mga Bugtong…
Graciano Lopez Jaena (1856-1896)
– itinatag niya sa Espanya ang Circulo Hispano-Filipino; sumulat ng mga
ulat para sa Circulo. Noong 1889,
itinatag niya ang La Solidaridad at naging unang patnugot nito. Nang mapalipat kay M. del Pilar ang tungkulin
ng patnugot, naging manunulat na lamang siya ng pahayagan. Nagkubli siya sa pangalang “Diego
Laura”. Sa kanyang panahon, higit siyang
kinilalang orador kaysa manunulat.
Sinulat niya ang Fray Botod, isang maikling nobelang mapang-uyam
na naglalarawan sa “kasibaan ng mga prayle”.
Ang Fray Botod ay prayleng napakalakas kumain.
Mariano Ponce (1863-1899)
– gumamit ng mga sagisag na “Naning”, “Tikbalang”, “Kalipulako”. Kabilang sa mga akda niya ang “Mga Alamat ng
Bulakan”, at ang dulang “Pagpugot kay Longino”.
Antonio Luna (1866-1899) –
parmasyutikong gumamit ng sagisag na Taga-ilog sa kanyang pag-akda. Marami siyang naiambag sa La Solidaridad. Kabilang sa mga akda niya ang “Noche Buena”,
“La Tertulia Filipina”, “La Maestra de Mi Pueblo” at ang “Impresiones”.
Pedro A. Paterno
(1858-1911) – may-akda ng Ninay isang nobelang sosyolohiko. Ito ang unang nobelang sinulat sa Kastila ng
isang Pilipino.
Pascual Poblete (1858-1921)
– nobelista, makata, mananalaysay at tinaguriang “Ama ng Pahayagan”. Siya ang nagtatag ng mga pahayagang El
Resumen, El Grito del Pueblo at Ang Tinig ng Bayan. Siya rin ang kauna-unahang nagsalin sa
Tagalog ng Noli Me Tangere.
Jose Maria Panganiban
(1865-1895) – sumulat ng mga sanaysay, lathalain at mga talumpati sa ilalim ng
sagisag na Jomapa.
Pedro Serrano Laktaw –
leksikograpo at manunulat; isa ring pangunahing Mason. Siya ang unang sumulat ng Diccionario
Hispano-Tagalog (1889).
Isabelo delos Reyes –
nagtatag ng “Iglesia Filipina Independente”; nagtamo ng gantimpala sa
Exposisyon sa Madrid, sa sinulat na “El Folklore Filipino”.
Fernando Canon – kaklase ni Rizal
sa Ateneo. Sumulat siya ng tula ukol kay
Rizal. Sa mga tulang pang-Rizal
nagsimula ang kanyang katanyagan.
Kapwa pintor naman sina Juan
Luna at Felix Resureccion Hidalgo.
Mga Akdang Mapanghimagsik
Ang paghihimagsik laban sa mga
Kastila ay pinagtampukan ng mga akda nina Bonifacio at Emilio Jacinto, mga
akdang nasulat sa Tagalog, ang wikang opisyal ng Katipunan. Samantala, ang paghihimagsik laban sa mga
Amerikano ay tinampukan naman ng mga akda nina Apolinario Mabini at Jose Palma.
Andres Bonifacio
(1863-1897) – kinilalang “Ama ng Demokrasyang Pilipino” kinilala rin siyang
“Dakilang Plebyo”. Siya ay kasal kay
Gregoria de Jesus, ang tinaguriang “Lakambini ng Katipunan”. Si Bonifacio ay gumamit ng mga sagisag na
“Agap-ito Bagumbayan” at “May Pag-asa”.
Mga Akda ni Bonifacio:
- Pag-ibig sa Tinubuang Lupa (tula)
- Sampung Utos
- Pahimakas (salin ng Mi Ultimo Adios ni Rizal)
- Mga Katungkulang Gagawin ng mga Anak ng Bayan
(dekalogo ng Katipunan)
- Ang Dapat Mabatid ng mga Tagalog (sanaysay)
- Katapusang Hibik ng Pilipinas (tulang tugon sa tula
ni del Pilar na Sagot ng Espanya sa Hibik ng Pilipinas)
Emilio Jacinto (1875-1899)
– kinilalang “Utak ng Katipunan” dahilan na rin sa kanyang katalinuhan. Sumulat ng Kartilya ng Katipunan. Ginamit niya sa pagsulat ang sagisag na
“Dimas-Ilaw”; ginamit naman niyang pangalan bilang kasapi ng Katipunan ang
“Pingkian”.
Mga Akda ni Jacinto:
- A La Patria (tulang hawig sa Mi Ultimo Adios ni
Rizal)
- A Mi Madre (isang oda)
- Liwanag at Dilim (katipunan ng mga sanaysay)
- Ang Tao ay Magkakapantay
- Kalayaan
Apolinario Mabini (1864-1903)
– kilala sa bansag na “Dakilang Lumpo”.
Tinaguriang siyang “Utak ng Himagsikan”.
Bilang manunulat, marami siyang akda sa Kastila – mga akdang
pampolitika, sosyolohiko, pampamahalaan at pilosopiko.
Mga Akda ni Mabini:
- La Revolucion Filipino
- El Verdadero Decalogo (Ang Tunay na Dekalogo)
Jose Palma (1876-1903)
– kabilang sa mga manunulat sa panahon ng rebolusyon laban sa mga
Amerikano. Ang tulang “Filipinas” ang
makabuluhan niyang ambag sa panitikan. Ito
ang naging titik ng musikang nalikha ni Julian Felipe.
Pag-unlad ng Tula
Unang Hati. Sa mga unang tatlumpu hanggang apatnapung
taon ng pananakop ng mga Amerikano, ang mga makatang Pilipino ay mapapangkat sa
dalawa: nakatatanda at nakababata.
- Nakatatanda – kabilang sa nakatatanda sina Lope K.
Santos, Pedro Gatmaitan, at Iñigo Ed. Regalado. Ang unang pangkat na ito ay aral sa
Kastila.
- Nakababata – sa nakababata naman ay sina Jose Corazon
de Jesus, Teodoro Gener, Ildefonso Santos, Cirio H. Panganiban, Aniceto F.
Silvestre at Amado V. Hernandez.
Lope K. Santos (1879-1963)
– tinatawag na “Ama ng Balarilang Pilipino”.
May-akda ng Banaag at Sikat.
Bilang makata, laging mababanggit kaugnay ng pangalan niya ang mga
tulang “Ang Pangginggera”, “Puso’t Diwa”, “Mga Hamak na Dakila,” at “Sino Ka –
Ako’y Si…”
Pedro Gatmaitan – Ang
kanyang mga tula ay napatanyag dahil sa hindi malayong paggunita sa mga
kabayanihan ng mga bayani ng digmaan at ng himagsikan 1896. Nagkubli siya sa mga sagisag na “Pipit-Puso”,
“Dante”, “Ernesto Salamisim” at “Alitaptap”.
Nakilala ang kanyang “Tungkos ng Alaala”, isang katipunan ng kanyang mga
natatanging tula.
Ikalawang Hati. Sa
panahong ito namayani ang mga nakababatang Jose Corazon de Jesus (Huseng
Batute), Cirio Panganiban, Deogracias A. Rosario, Ildefonso Santos, Benigno
Ramos at Aniceto Silvestre.
“Ilaw at Panitik” – isang
tanyag na samahang pangwika na natatag noon.
Ang unang pangulo ng samahan ay si Jose Esperanza Cruz, naging patnugot
ng Liwayway. Panahon din ito ng
mga patimpalak sa pagtula at pagsulat ng tula, at sa mga ganitong pagkakataon
ang mga makatang kasapi ng “Ilaw at Panitiki” ay naghali-halili sa pagkakamit
ng unang gantimpala.
Balagtasan – supling ng
matandang duplo. Abril 6, 1924, idinaos
ang kauna-unahang balagtasan. Ginanap
iyon sa bulwagan ng Instituto de Mujeres, sa Kalye Tayuman, Tondo,
Maynila. Ang pamagat ay “Bulaklak ng
Lahing Kalinis-linisan”. Si Jose Corazon
de Jesus ang lumagay na “Paruparo” at si Florentino Collantes naman ang sa
“Bubuyog”. Si Sofia Enriquez naman ang
mabangong “Kampupot” o Bulaklak ng Kalinisan, samantala si Lope K. Sntos
ang siyang nag-lakandiwa. Si Jose
Corazon de Jesus ang nanalo sa labanang iyon, ayon sa pasiya ng hurado. Naging unang Hari ng Balagtasan si
Batute.
Jose Corazon de Jesus –
naging “Makata ng Pag-ibig” sa halalan ng mga mambabasa ng pahayagang Mithi
noong 1916. Isa sa mga tanyag niyang
tula ang “Isang Punongkahoy”.
Florentino Collantes – naging
katunggali ni Batute sa mga pagbabalagtasan.
Naibigay sa kanya ang karangalang “Makata ng Bayan” kapanabay ng
pagbibibay kay Lope K. Santos ng karangalang “Paham ng Wika”. Kabilang sa mga tula niya ang sumusunod: Ang Sawa, Sa Dakong Silangan, Ang
Lumang Simbahan at Ang Tulisan.
Iba Pang Makata
Teodoro E. Gener –
pangunahing tula niya ang “Subo ng Sinaing”, “Guro” at “Pag-ibig”.
Aniceto F. Silvestre –
makata ng damdamin. Ang kanyang tulang
“Filipinas” ay ipinagwagi niya ng gantimpala sa tula sa isang patimpalak na
Surian ng Wikang pambansa noong 1946.
Teo S. Baylen – ang mga
tula niya sa loob ng tatlumpung taon ay isina-aklat niya sa kanyang Tinig na
Darating.
Ang Pag-unlad ng Dula
- Ang dula ay isang sangay na panitikang naglalahad ng
isang pangyayari o mga pangyayaring kinasasangkutan ng isa o dalawang
pangunahing tauhan at ng iba pang mga katulong na tauhan na itinatanghal
sa isang dulaan.
Sarsuwela – bilang
panooring panlibangan, ay ipinakilala ng mga Kastila noong mga taong 1878-1879
ngunit di nagkaroon ng sapat na panahon upang umunlad at lumaganap. Kaagaw pa nito ang moro-moro na mas dinudunog
ng mga mamamayan.
Mga Nakilalang Mandudula
Severino Reyes (1861-1942)
– pangunahing manunulat ng sarsuwela si Severino Reyes. Kilala rin siya sa sagisag na “Lola Basyang”
dahil sa kanyang mga kuwentong-bayan na inilathala sa Lingguhang Liwayway. Ang kanyang sarsuwelang Walang Sugat
ang itinuturing na kanyang obra-maestra.
Noong 1922, naging patnugot siya ng Liwayway.
Patricio Mariano – isang
mandudula, peryodista, kuwentista, nobelista at makata. Marami siyang nasulat na dula na
kinabibilangan ng Anak ng Dagat, Ang Tulisan, Ang Dalawang
Pag-ibigi, Ako’y Iyo Rin, at iba pa.
Siya ng tinaguriang Dekano ng mga Mandudulang Tagalog.
Hermogenes Ilagan – siya
ang masasabing kaagaw ni Severino Reyes sa kasigasigan sa paglikha at
pagtatanghal ng sarsuwela. Ang
pinakatanyag niyang dula ay ang Dalagang Bukid.
Julian Cruz Balmaseda –
namumukod ang kanyang aral sa pag-iimpok sa sulang Ang Piso ni Anita. Ito ang dulang nagtamo ng unang gantimpala sa
timpalak ng Kawanihan ng Koreo; sa kanyang Sa Bunganga ng Pating, binaka
niya ang sakit na nililikha ng salaping patubuan.
Aurelio Tolentino
(1868-1913) – dalubhasa sa paggamit ng tatlong wika, Pampango, Tagalog at
Kastila. Maraming dula siyang nasulat
tulad ng Bagong Kristo, isang sulang sosyolohiko; Sumpaan, isang
romantikong sarsuwelang may tatlong yugto.
Ngunit higit sa lahat ng mga dula niya, ang nakilala’y ang kanyang Kahapon,
Ngayon at Bukas. Isang alegoriya ang
dulang ito ay naglalahad sa pamamagitan ng mga simbolikong tauhan na
pinagdadaanan ng Pilipinas.
Juan K. Abad – nang
magsimula ang himagsikan sinunog ng lahat ni Abad ang kanyang mga akdang
nanunuligsa sa pamahalaan at sa mga prayle at pagkaraa ay umanib siya sa
Katipunan. Hinarap ni Abad ang pagbaka
sa comedia sa paniniwalang ito ay nakakalason sa isipan ng mga Pilipino.
Ang Pag-unlad ng Nobela
- Ang kauna-unahang nobelang Tagalog na ipinalimbag sa
anyong aklat ay ang Nena at Neneng ni Valeriano Hernandez Peña;
inilimbag ito noong 1905. Isusunod
na sana ang Banaag at Sikat ni Lope K. Santos, na labis na
pinananabikang mabasang muli, subalit dahilan sa kakapalan nito, nauna ang
Miminsan Akong Umibigi ni Valeriano Hernandez Peña na lumabas noong
1906. Sumunod na rin nang taon din
iyon ang Banaag at Sikat ni Santos.
- Ang Kathambuhay o nobela ay isang sangay ng
panitikang naglalahad ng maraming pangyayaring kinasasangkutan ng isa o
dalawang pangunahing tauhan at iba pang katulong na mga tauhan at ang
buong pangyayari ay sumasaklaw nang higit na mahabang panahon kaysa
maikling katha.
Ang Panahong Ginto ng Nobelang
Tagalog
- Panahong saklaw ng unang dalawampung taon, nasulat
ang mga nobelang nagtataglay ng mga katangiang kasalaminan ng panahon at
umayon sa layuning “makapagturo ng mabuti, makapaghimaton ng pag-iwas sa
mga sakuna at kasawian sa buhay, makapagbinhi ng mabuting kaugalian at
makapagpaunlad ng isip.” Sa
palagay ni Regalado, “hindi maitatanggi ng sino man na ang nobekang Tagalog
ay nagkaroon ng Panahong Ginto…at ang panahong iyon ay sumasaklaw sa mga
taong buhat sa 1905 hanggang 1921.”
Ang Maikling Kuwento
- Ang anyo ng maikling kuwento ay nakilala lamang sa
Pilipinas ng mgaunang taon ng ika-20 siglo nang narito na ang mga
Amerikano. Ang mga unang anyo ng
maikling kuwento ay ang (1) dagli, na ang himig ay
nangangaral. Ang mga ito’y namumuna
at nanunuligsa, at (2) pasingaw o munting kasaysayan na
nagpapahayag ng pag-ibig sa mga nililigawan o hinahangaang paraluman.
- Ang maikling kuwento ay isang sangay ng panitikang
naglalahad ng isang natatangi at mahalagang pangyayari sa buhay ng isang
pangunahing tauhan s aisang takdang panahon.
Sangkap ng Maikling Kwento:
- Paksang-diwa o tema – pangunahing
kaisipan ng kuwento, ng isang pangkalahatang pagmamasid sa buhay ng
may-akda na nais niyang ipabatid sa mambabasa.
- Banghay – balangkas o istruktura ng mga
pangyayaring kinapapalooban ng mga kilos, pagkahubog ng tauhan, tunggalian
at mga hadlang, at mga detalye na buhat sa simula ay mabilis sa pag-akyat
sa kasukdulan. Ito ay mabilis na
sinusundan ng wakas.
- Katimpian – higit na masining ang matimping
paglalarawan ng damdamin.
- Paningin – pananaw na pinagdaraanan ng mga
pangyayari sa isang katha. Ito ang
kahulugan ng paningin.
Apat na paraan
ng pagsasalaysay ng kuwento ayon sa paningin ng nagpapahayag:
a.
Paningin sa Unang Panauhan – sumasanib ang
may-akda sa isa sa mga tauhan na siyang nagsasalaysay sa unang panauhan.
b.
Paningin sa Pangatlong Panauhan – pangatlong
panauhan ang ginamit ng manunulat sa pagsasalaysay ng mga pangyayari sa
kuwento. Ang isipan at damdamin ng mga
tauhan ay maaari niyang utusan.
c.
Itinakdang Obhetibong Paningin – maaaring ang
pangunahing tauhan o ang alin man sa mga katulong na tauhan ang tauhang
nagsasalaysay.
d.
Obhetibong Paningin – ang tagapagsalaysay ay
nagsisilbing isang kamera na malatang nakalilibot subalit maitatala lamang nito
ang tuwirang nakikit at naririnig.
- Pahiwatig – nagiging malikhain ang mga
mambabasa sapagkat naiiwan sa kanyang guniguni o imahinasyon sa mga
pangyayaring nagaganap o maaaring maganap sa kuwento.
- Simbolo – ito ang mga salita na kapag
binanggit sa isang akda ay nag-iiwan ng iba’t ibang pagpapakahulugan sa
mambabasa. Halimbawa, ang puti
ay kumakatawan sa kalinisan o kawagasan.
Deogracias A. Rosario –
Ama ng Maikling Kuwentong Tagalog
Sanaysay
- Naglalarawan ng mga kuru-kuro at pansariling kaisipan
ng isang manunulat. Ang sanaysay ay
maaaring maanyo (pormal) at maaari namang malaya (di-pormal o
personal).
- Ang salitang sanaysay ay salitang-likha ni Alejandro
G. Abadilla (AGA). Ayon sa kanya,
ito ay pinagsanib na mga salitang pagsasalaysay ng isang sanay o
nakasulat na karanasan ng isang sanay sa pagsasalaysay. Di gaya ng maraming salitang-likha, ang
sanaysay ay dagling tinanggap ng bayan.
Dalawang uri ng Sanaysay:
- maanyo o pormal – tanging layunin nito ay magbigay ng
kaalaman
- malaya o di-pormal – higit na kaaliw-aliw na basahin
dahil sa ang mga salitang ginamit ay madaling maintindihan at ang paksa ay
karaniwan.
Talambuhay
- Naglalahad ng mahahalagang pangyayari sa buhay o
kasaysayan ng isang tao. Kapag ang
talambuhay ay nauukol sa taong siyang sumulat, ito ay tinatawag na pansariling
talambuhay (autobiography).
Pangulong Tudling
- Naglalahad ng kuru-kuro ng patnugot ng isang
pahayagan. Ang mga pitak ng mga
kolumnista ay kahawig ng pangulong tudling, lamang, ang kuru-kuro ng
patnugot ay higit na matimbang o may bigat at siyang kuru-kuro na ng
pahayagan.
Panahon ng Hapones
(1942-1944)
- Marami ang nagsasabing “gintong panahon” daw ng
maikling kuwento at ng dulang Tagalog ang panahong ito. Sa panahong ito, halos ipinagbawal ang
Ingles ng mga mananakop kung kaya’t naging luwalhati naman ng wikaing
Tagalog ang pangyayaring ito.
- Sa pangangasiwa ng Surian ng Wikang Pambansa, ang
pinakamahusay na maikling kuwento ng panahong iyon ay pinili. Ang tatlong kuwentong nanguna ay ang mga
sumusunod: “Lupang Tinubuan” ni
Narciso G. Reyes, “Uhaw ang Tigang na Lupa” ni Liwayway Arceo, at “Lunsod,
Nayon at Dagat-dagatan” ni N.V.M. Gonzales.
- Tatlong uri ng tula ang namalasak noong panahon ng
Hapon: Karaniwang anyo, malayang
taludturan, na ang pinakamarami ay haiku at tanaga.
Tanaga – isang uri ng
tulang Tagalog noong unang panahon na sa katipiran ng pamamaraan ay
maihahalintulad sa Haiku ng mga Hapones, bagamat lalong maikli ang haiku. Ang tanaga ay may sukat at tugma. Ang bawat taludtod ay may pitong (7) pantig.
Halimbawa:
Palay
Palay siyang matino
Nang humangi’y yumuko,
Ngunit muling tumayo;
Nagkabunga ng ginto.
Gawad Pambansang Alagad ng
Sining (Panitikan)
Amado V. Hernandez - 1973
Jose Garcia Villa - 1973
Nick Joaquin - 1976
Carlos P. Romulo - 1982
Francisco Arcellana - 1990
Levi Celerio - 1997 (Musika at Panitikan)
N.V.M. Gonzalez - 1997
Edith L. Tiempo - 1999
F. Sionil Jose - 2001
Virgilio S. Almario - 2003
Alejandro R. Roces - 2003
Mga Teorya/Pananaw
Pampanitikan
Teorya
- Ito ang pormulasyon ng palilinawing mga prinsipyo ng
mga tiyak na penomena, paniniwala, o ideya upang makalikha ng isang
sistematikong paraan ng pagpapaliwanag ng mga ito.
Teoryang Pampanitikan
- Ang pagbabalangkas ng mga prinsipyo na magpapaliwanag
sa pinagmulan at kalikasan ng panitikan, ano ito ngayon at ano dapat ito,
papaano ito nalikha at papaano ito nagagamit ng lipunan.
- Isang sistema ng mga kaisipan at mga kahalagahan na nagbibigay-kahulugan
sa kalikasan at tungkulin ng panitikan pati na sa proseso ng paglikhang
masining, at mga layunin ng may-akda at ng tekstong pampanitikan.
Teoryang Klasisismo
- Pagtuklas at pagtanaw sa katotohanan, kagandahan, at
kabutihan ang nilalayon ng klasisismo.
Hinahangad nito na palawakin ang pananaw at pang-unawa ng matwid na
tao, at makamtan yaong tinatawag na grandeur d’ame o pagkadakila ng
pagkatao. At dahil ang tao ay
sadyang may katutubong karupukan, kinakailangan din na ang panitikan ay
makatulong sa paglilinis o pagpupurga sa kalooban at niloloob upang lalong
makatulong sa pagkakamit ng kadakilaan ng katauhan.
Teoryang Humanismo
- Walang higit pang kawili-wiling paksa kaysa tao. Kung pumasok man ang kalikasan sa sining
ay upang lalong mapalitaw ang mga katangian ng tao. Ang Diyos man ay nagiging makabuluhan sa
daigdig dahil sa tao sapagkat kung walang tao sa daigdig, walang
makakaisip ng anuman tungkol sa Diyos.
Hindi nito sinasabi na higit na dakila ang tao kaysa Diyos. Isinesentro lamang nito sa daigdig ang
tao.
Teoryang Romantisismo
- Higit na pinahahalagahan ang “damdamin” kaysa ideyang
siyentipiko o may batayan.
Nananalig ang mga romantisista sa Diyos; naniniwala sila sa
katwiran, siyensya, eksperimento at obserbasyon (empirisismo); materyal
din ang tingin nila sa kalikasan at santinakpan. Ngunit para sa kanila, kulang pa at
hindi maipaliliwanag o nasasagot ng mga ito ang mga tanong at mga
karanasan tungkol sa puso.
Teoryang Realismo
- Higit na mahalaga ang katotohanan kaysa kagandahan. Hinahangad nito ang katotohanan at ang
makatotohanang paglalahad at paglalarawan ng mga bagay, mga tao at
lipunan, at alin pa mang maaaring mapatunayan sa pamamagitan ng ating mga
sentido. Ang paraan ng paglalarawan
ang susi, at hindi ang uri ng paksa.
Naniniwala ang realismo na ang pagbabago ay walang hinto.
Teoryang Naturalismo
- Pinalawak ng naturalismo ang saklaw ng realismo. Tinangka kasi ng naturalismo ang mas
“matapat, di-piniling representasyon ng realidad, isang tiyak na hiwa ng
buhay na ipinakita nang walang panghuhusga”. Dahil sa walang muwang na “scientific
determinism,” binigyang-diin ng naturalismo ang namana (o aksidente) at
pangpisikal na likas ng tao kaysa mga katangian niyang pangmoral o
rasyonal. Naipakitang ang mga indibidwal
ay produkto ng pinanggalingan at kapaligiran.
Teoryang Formalismo
- Ang isang akda ay may sariling buhay at umiiral sa
sarili nitong paraan. Nasa porma o
kaanyuan ng isang akda ang kasiningan nito. Ang porma ay binubuo ng imahe (gamit ng
lengguwahe na kumakatawan sa mga bagay, aksiyon at mga ideyang abstrakto),
diksiyon (pagpili ng mga salita at paraan ng pagkakaayos nito), sukat,
tugma, at iba pa. Kailangang
magkasama ang porma at ang nilalaman upang magkaroon ng buong kahulugan
ang isang akda.
Teoryang Imahismo
- Malaya ang makatang pumili ng anumang nais na paksain
ng kanyang tula. Gumagamit ng wika
o salitang pangkaraniwan.
Kailangang angkop at tiyak ang bawat salita, at walang hindi kinakailangang
palamuti. Ang imagism, isang tradisyon ng panulaang modernista na
sadyang tiwalag sa tradisyon ng pangangaral o pang-aliw bilang akdang
pansining ay may bukod-tanging kairalan, at hindi ito kailangang
ipasailalim sa anumang layuning hindi makasining. Wika nga, “Art for art’s sake”.
Teoryang Siko-Analitika
- Masalimuot ang teorya ni Freud. Sa pinakamadaling sabi, ang panitikan sa
kanya ay ang kabuuan ng kamalayan at di-kamalayan: lumalabas dito ang mga
bagay na di masasabi o maisusulat ng makata nang tuwiran sa harap ng ibang
tao.
Arketipal na Pananaw
- o mitolohikal na oryentasyon. Ito ay isa pang pagdulog na tila
kawangis ng sikolohikal na pananaw.
Tulad ng sikolohikal na pananaw, nakapako ang atensiyon nito sa
paraan ng paglikha at ang epekto nito sa mambabasa. Subalit waring higit na malawak ang
larangang sinusuyod ng arketipong pananaw sapagkat buong kalipunan ng mga
sagisag at imaheng palagiang lumilitaw sa mga teksto ng pandaigdigang
kultura ang pinagpapakuan nito ng masusing pansin.
Teoryang Eksistensiyalismo
- Tulad ng romantisismo, ito ay mahilig sa
eksperimentasyon tungo sa “tunay” na buhay at pananalita o
ekspresyon. Sinusuri nito ang lahat
ng bagay bilang “lived facts”; wala itong dini-diyos at itinuturing na
dapat igalang (sacred) maliban sa kalayaan, pagka-responsable at indibidwalismo
ng bawat tao – ng manunulat o ng mambabasa. Walang makapagsasabi ng kung alin ang
tama o mali, totoo o malikmata, importante o walang silbi, maliban sa
taong nakararanas sa pinag-uusapan.
Teoryang Istrukturalismo
- Iisa ang simulain ng teoryang ito: ang pagpapatunay
na ang wika o lengguwahe, ay hindi lamang hinuhubog ng kamalayang
panlipunan kundi humuhubog din sa kamalayang panlipunan. Nakabaon ang panlipunang kamalayan sa
paggamit ng wika (social discourse) o paggamit sa mga salita ayon sa mga
kinikilalang tuntunin at pagsasapraktikang panlipunan (social
conventions).
Teoryang Dekonstruksiyon
- Binibiyang-diin sa teoryang ito ang kamalayan ng
manunulat at ng mambabasa bilang mga produkto ng social discourse na
nakasulat. Ito ay naangkop sa
panitikang nakasulat bilang produkto ng isang tiyak na may-akda na
tagapagdala o tagapagingat ng isang tradisyong pang-intelektuwal at
pampanitikan. Ang kahulugan ng
isang tekto ay nasa kamalayang gumagamit sa teksto, at hindi sa teksto
mismo.
Teoryang Moralistiko
- Pinalalagay na ang akda ay may kapangyarihang
maglahad o magpahayag hindi lamang ng literal na katotohanan kundi ng mga
panghabambuhay at unibersal na mga katotohanan at mga di-mapapawing
pagpapahalaga (values). Pinahahalagahan
ang panitikan di dahil sa mga partikular na katangian nito bilang
likhang-isip na may sinusunod na sariling mga batas at prinsipyo sa
kanyang pagiging malikhain, kundi dahil sa mga aral na naidudulot nito sa
mga nakikinig o bumabasa.
Teoryang
Historikal/Sosyolohikal
- Di teksto bilang teksto ang lubusang pinagtutuunan ng
pansin kundi ang kontekstong dito’y nagbigay-daan; hindi ang partikular na
kakanyahan lamang ang sinusuri kundi ang mga impluwensiyang dito ay
nagbigay-hugis—ang talambuhay ng awtor, ang politikal na sitwasyon sa
panahong naisulat ang akda, ang mga tradisyon at kombensiyon na maaaring
nakapagbigay sa akda ng mga katangian.
Marxistang Pananaw
- Ang panitikan ay tinitignan bilang instrumento ng
pagbabago, o bilang behikulo na magagamit upang mabuksan ang isipan ng tao
sa kanilang kalagayang api.
Feministang
Pananaw
·
Pinagtutuunan
ng pananaw Feminismo ang kalagayan o representasyon ng kababaihan sa isang
akda. Layunin nito na baguhin ang mga
de-kahong imahen o paglalarawan sa kababaihan sa anumang uri ng panitikan. Layunin ng pananaw na ito na masuri ang mga
akdang pampanitikan sa paningin o perspektiba ng babae. Dahil sa matagal na panahon, halos mga lalaki
ang nagsusuri kung kaya hindi man maka-lalaki ang pananaw, ay nagtatanghal
lamang ng mga nagawa ng kalalakihan.
Mga Tayutay o Mga Salitang
Patalinghaga
Tayutay (Figures of
Speech)
- Nagpapaganda sa akda, nagpapalalim sa kaisipan at
nagpapayaman sa guniguni ng bumabasa.
Ang mga tayutay ay madalas na gamitin sa mga akdang pampanitikan.
1.
Patulad o Simile – paghahambing ng
dalawang bagay na magkaiba ng uri (ginagamitan
ng salitang para, gaya, katulad, kaparis, at iba pa).
Halimbawa:
Para ng
halamang lumaki sa tubig,
Daho’y
nalalanta munting di madilig.
2.
Pawangis o Metapora – paggamit ng
salitang nangangahulugan ng isang bagay sa pagpapahayag ng ibang bagay.
Halimbawa:
Sapagkat ang
haring may hangad sa yaman
Ay mariing
hampas ng langit sa bayan.
3.
Sinekdoke – gumagamit ng bahagi sa halip ng
kabuuan o ng kabuuan sa halip ng bahagi.
Halimbawa:
At ang balang bibig
na binubukalan
Ng sabing
magaling at katotohanan.
4.
Pangitain o Vision
Halimbawa:
Sa sinapupunan
ng Konde Adolfo’y
Aking
natatanaw si Laurang sinta ko.
5.
Panawagan o Apostrophe – kagyat na
pagtutol sa naunang pagpapahayag at pananawagan sa tao o bagay na wala roon.
Halimbawa:
Kamataya’y nahan
ang dating bangis mo?
6.
Pabaligho o Paradox – pahayag na
wari’y salungat o laban sa likas na pagkukuro ngunit nagpapakilala ng
katotohanan.
Halimbawa:
Ang
matatawag kong palaya sa akin
ng ama ko’y
itong ako’y pagliluhin
agawan ng
sinta’t panasa-nasaing
lumubog sa
dusa’t buhay ko’y makitil.
7.
Padamdam o Exclamation –
pagbubulalas ng masidhi o matinding damdamin.
Halimbawa:
Nanlilisik ang
mata’t ang ipinagsaysay
Ay hindi ang
ditsong nasa orihinal,
Kundi ang
winika’y ikaw na umagaw
Ng kapurihan
ko’y dapat kang mamatay!
8.
Pandiwantao o Personification –
binibigyang-katauhan ang isang bagay na walang buhay o kaisipang basal (abstract).
Halimbawa:
Parang walang
malay hanggang sa magtago’t
Humilig si
Pebo sa hihigang ginto.
9.
Pahalintulad o Analogy – tambalang
paghahambing, pagkakawangki ng mga pagkakaugnay.
Halimbawa:
Inusig ng taga
ang dalawang leon,
si Apolo mandin
sa Serpyente Piton.
10.
Enigma – naikukubli ang kahulugan sa ilalim ng
malabong pagtukoy.
Halimbawa:
Tapat ang puso
ko’y di nagunamgunam
Na ang
paglililo’y nasa kagandahan.
11.
Papanuto o Aphorism – maikling
paglalahad ng isang tuntuning pangkaasalan.
Halimbawa:
Kung ang
isalubong sa iyong pagdating
ay masayang
mukha’t may pakitang-giliw
pakaingatan
mo’t kaaway na lihim,
siyang
isaisip na kakabakahin.
12.
Tanong na Mabisa o Rhetorical Question
– tanong na naglalayong magbunga ng isang tanging bisa at hindi upang
magtamo ng kasagutan.
Halimbawa:
Anong
gagawin ko sa ganiton bagay
ang sinta ko
kaya’y bayaang mamatay?
13.
Pagmamalabis o Hyperbole – pahayag
na ibayong maindi kaysa katotohanan o lagpas sa maaaring mangyari.
Halimbawa:
Bababa si
Marte mula sa itaas,
Sa
kailalima’y aahon ang parkas.
14.
Aliterasyon – paulit-ulit na tunog ng isang
katinig na ginagamit sa mga magkakalapit na salita o pantig.
Halimbawa:
At sa mga
pulong dito’y nakasabog, nangalat, nagpunla.
Nagsipanahanan,
nangagsipamuhay, nagbato’t nagkuta.
15.
Asonansya – inuulit ang tunog ng isang patinig
sa halip ng katinig.
Halimbawa:
Ang buhay
ng tao at sa taong palad,
Nasa
ginagawa ang halaga’y bigat.
16. Onomatopeya – pagkakahawig ng tunog
ng salita at ng diwa nito.
(1)
Tuwirang onomatopeya – kapag ginagagad ng ga
tunog ng patinig at katinig ang tunog ng inilalarawan ng taludtod.
Halimbawa:
Ikaw’y iniluwal
ng baha sa bundok
Hahala-halakhak
at susutsut-sutsot.
(2)
Pahiwatig na onomatopeya – kapag ang mga tunog
ng patinig at katinig ay hindi gumagagad kundi nagpapahiwatig lamang ng bagay
na inilalarawan.
Ayon kay Lope K.
Santos, ang ating mga titik ay nag-aangkin ng sari-sariling pahiwatig na
kaisipan. Ang A ay nagpapahiwatig ng
kalakhan, kalinawan, kalawakan, kalantaran, samantalang ang I ay nagtataglay ng
diwa ng kaliitan, labuan, karimlan, kalaliman, kalihiman, at iba pa.
a –
araw, buwan, ilaw, buwan, linaw, tanghal
i – gabi,
lilim, lihim, kulimlim, liit, unti, itim
i - Ang suot ay puti’y may apoy sa bibig,
Sa buong magdamag
ay di matahimik,
Ngunit ang
hiwagang di sukat malirip,
Kung bakit sa gabi
lamang namamasid.
Mga Uri ng Matalinghagang mga
Pananalita
Pahayag Idyomatiko (Idiomatic
Expression)
- Isang pariralang ang kahulugan ay di mahahanago sa
alinmang bahagi ng pananalita.
- Ang kahulugan ng mga ito ay di bunga ng pagsasama ng
kahulugan ng mga salitang bumubuo sa mga ito kundi isang natatanging
kahulugang naiiba sa mismong parirala.
- Malayo ang kahulugang literal o tuwirang kahulugan sa
kontekstuwal o tunay na kahulugan.
- Matatag na ang pagiging gamitin ng mga pahayag
idyomatiko dahil ginagamit na sa mahabang panahon at bahagi na ng talaslaitaan
ng bayan.
- Nagpasalin-salin ito sa bibig ng mg tao.
Halimbawa:
alagang ahas –
taksil, walang utang-na-loob, kalawang sa bakal
gagapang na
parang ahas – maghihirap ang buhay, maghihikahos, magiging miserable ang buhay
parang ahas na
kuyog – galit na lahat ang buong angkan sa kagalit ng isa sa kanila
bagong ahon –
baguhan sa pook, bagong salta
alanganin –
bakla, tomboy
lumilipad sa
alapaap – walang katiyakan, alinlangan
inalat –
minalas, inabot ng alat
pinakain ng
alikabok – tinalo sa isang karera ng takbuhan
nasagap na
alimuom – nakuhang tsismis, sabi-sabi, bali-balita, alingasngas
Patayutay na Pananalita
((Figurative Word or Phrase)
- Isang salita o parirala na ang kahulugan ay
ipinahihiwatig ng salita o ilan sa mga salita sa parirala.
- Nasisinag ang kontekstuwal na kahulugan sa mga
salitang ginagamit.
Halimbawa:
magulo pa sa
sangkuwaltang abaka – masalimuot, napakagulo, nakalilito, walang-walang
kaayusan
abo ang utak –
walang pang-intindi, bobo, tanga, mahina ang ulo
anay – lihim na
kaaway
anak sa labas –
anak sa di tunay na asawa, anak sa ibang babae
parang iniihan
ng aso – di mapakali, di mapalagay, balisa
buhol-babae –
mahina o madaling makalas ang pagkakatali, di matatag/matibay
agawin ang
buhay – iligtas ang buhay sa kamatayan
mag-alsa ng
boses – sumigaw (sa galit), magtaas ng tinig
mabigat ang
katawan – masama ang pakiramdam o di maganda ang pakiramdam, tamad
Eupemistikong Pananalita
(Euphemistic Expression)
- Pananalitang ipinapalit sa mga salita o pariralang
kapag ipinahayag sa tuwirang kahulugan ay nagdudulot ng pagkalungkot o
pagdaramdam, pagkarimarim, pagkalagim o ibang di kanais-nais na damdamin
sa pinagsasabihan o nakakarinig.
- Ginagawa ang ganitong pagpapalit upang maging
kaaya-aya sa pandinig ang pahayag at nang maiwasan ang makasugat ng
damdamin ng iba.
- Madalas na ginagamit ang mga eupemistikong pananalita
sa mga pahayg kaugnay ng kamatayan, maseselang bahagi ng katawan ng tao at
sa malalaswang gawain.
Halimbawa:
Eupemistikong
Pananalita Kahulugan
sumakabilang
buhay
o binawian ng
buhay namatay
pagsisiping o
pagtatalik pag-aasawahan
Sanggunian:
Abueg, Efren R., et al. 1998. Komunikasyong
Filipino (Para sa mga Kolehiyo at
Unibersidad).
Bisa, Simplicia P. at Paulina B.
Bisa. 1984. Lahing Kayumanggi. Quezon City:
National
Bookstore, Inc.
Panganiban, J. V. 1954. Panitikan
ng Pilipinas. Quezon City: Bedes’ Publishing
House.
Resuma Vilma Mascarina. 2002. Gramatikang
Pedagohikal ng Wikang Filipino
Komunikatibong
Modelo.
Royo, Ramero B. “Integrasyon ng mga Kasanayang Metakognitiv
sa Pagtuturo ng
Filipino: Isang Mungkahing Modelo.” M.A. Thesis, Pamantasang Manuel L.
Quezon, 2002.
________________. 2003. The
National Artist of the Philippines 1999-2003. Pasig
City: Anvil
Publishing, Inc.
________________. 1982. Matalinghagang
Mga Pananalita. Manila: Surian ng
Wikang Pambansa.